توندوتیژی دژی ژنان لەهەرێمی کوردستاندا بەچەندین شێوازی جیاواز پەیڕەو دەکرێت، توندترینیان ژنکوژییە، کە “ژنان بەئەنقەست بەهۆی ڕەگەزیانەوە” دەکوژرێن، لەماوەی مانگێکدا لەهەرێمی کوردستان ٨ ژن کوژراون، کۆمەڵناسێک دەڵێت “پیاوسالاریی ڕەگ‌و ڕیشەی قووڵی هەیە لەکۆمەڵگەی کوردیدا کە ژنکوژ لەکۆمەڵگادا پەروەردە دەکات”.
ژوان، تەمەن ٢٨ ساڵ
لەنیا، تەمەن ٣٤ ساڵ
تریفە، تەمەن ٤٢ ساڵ
روبار تەمەن ٣٥ ساڵ
خەندە تەمەن ١٦ ساڵ
مریەم تەمەن ٣١ ساڵ
ساکار تەمەن ٢٤ ساڵ
نور، تەمەن ١٨ ساڵ
ئەمانە ئەو ژن‌و کچانەن کە لە٥ی کانونی دووهەمەوە تا شەوی ٥ی شوباتی ئەمساڵی ٢٠٢٥، لەلایەن هاوسەر، براو هاوڕێ‌و کەسوکاریانەوە کۆتایی بەژیانیان هێنراوە، زۆربەشیان بەچەقۆو چەک کوژراون‌و بەشێکیشیان تەنانەت دوای کوشتنیشیان جەستەیان پارچە پارچە کراوە یان سوتێنراوە.
دڵنیا محەمەد، کە خوێندکاری ماستەری بواری کۆمەڵناسییەو کار لەسەر توندوتیژی دژ بەژنان دەکات، پێیوایە کوشتنی ژنان‌و کچان لەسەر بنەمای ڕەگەز، لەهەرێمی کوردستان بووە بەدیاردە، ئەو بەئاوێنەی وت “ژنان لەماڵەکانیان، لەسەر شەقامەکان، لەشوێنی کارەکانیاندا دەکوژرێن، زۆربەی کوشتنەکانیش بەبیانووی شەرەفەوەیە”.
وتیشی “کوشتنی ژن، توندڕەوترین جۆری توندوتیژییە دژی ژنان، کە بەرەنگاربوونەوەی پێویستی بەگرتنەربەری چەندین ڕێوشوێنی تۆکمەیە وەک بەرنامەڕێژیی بۆ بەهێزکردنی ژیانی کۆمەڵایەتی سەردەمیانەو رەخساندنی هەلومەرجی سەربەخۆیی ئابووری بۆ کچان‌و ژنان‌و داڕشتنی یاسای توند بەمەبەستی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی دژی ژنان، کە تا ئێستاش لەکوردستاندا دەستبەرنەکراون”.
دڵنیا جەغت لەوەش دەکات کە بەشێک لەدابونەریت‌و بەها کۆمەڵایەتییەکان‌و هەڵوێستی کۆمەڵگاش بەرامبەر بەژنکوژی تەندروست نییە، ئەو وتی “پیاوسالاریی ڕەگ‌و ڕیشەی قووڵی هەیە لەکۆمەڵگەی کوردیدا کە ژنکوژ لەکۆمەڵگادا پەروەردە دەکات، هێشتا بەهۆی دابونەریتی دواکەووتوانەی کۆمەڵگەوە بەزەیی‌و هاوسۆزیی بۆ ئەو ژنانە بەدیناکرێت دەبنە قوربانی‌و دەکوژرێن، جگە لەوەش کۆمەڵگا، بەدراوسێ‌و کەسوکاری قوربانی‌و تاوانبارانیشەوە هێشتا بێبەزەییانە بەرامبەر بەژنانی کوژراوو بەهۆکاری جۆراوجۆر پاساو بۆ کوشتنی ژن دەهێننەوە”.
وتیشی “پێویستە لەچەند ئاستێکدا کار بۆ رێگریی لەژنکوژیی بکرێت، حکومەت سیاسەت‌و بەرنامەیەکی تۆکمەی هەبێت بۆ ڕێگریکردن لەتوندوتیژیی، هەڕەشەو مەترسییەکان لەسەر ژنان، سەربەخۆیی ئابوری ژنان‌و کچان بەهێز بکات، لەگەڵ هەڵمەتی هۆشیارکردنەوە، هەروەها پێویستە لەدادگادا هەرگیز قوربانی وەک تاوانبار وێنا نەکرێت لەکاتی دادگاییکردنی ئەو کەسانەدا کە تۆمەتبارن بەکوشتنی ژنان، سەبارەت بەڕاگەیاندنیش، گرنگە هەر دەزگایەکی ڕاگەیاندن‌و پەیامنێرەکانیان بەڕوونی لەدەرئەنجامە زیانبەخشەکانی ڕاپۆرتە ناپیشەییەکانیان تێبگەن لەتیشکخستنە سەر وردەکارییەکانی حاڵەتەکانی ژنکوژیی‌و توندوتیژیی، بۆ ئەوەی بەشدار نەبن لەزیادبوونی ژمارەی ژنانی کوژراودا”.
بەپێی بەدواداچوونی ئاوێنە بۆ کەیسی ئەو ژنانەی لەمانگی رابردودا کوژراون، کەسوکاریی قوربانیەکان جەغت لەوە دەکەن کە ئەگەر پێشوەخت رێوشوێنی گونجاو بگیرایەتەبەر دەکرا رێگریی لەکوشتنیان بکرایە.
لەنیا ئەحمەد، کە خاوەن بڕوانامەی ماستەرو مامۆستای بەشی زمانی عەرەبی بوو لەزانکۆی چەرموو لەچەمچەماڵ، رۆژی ٣ی شوبات کوژرا، کەسێکی نزیکی لەنیا (کە نەیویست ناوی خۆی ئاشکرا بکات) بەئاوێنەی وت “بکوژەکەی خاڵی خۆی بوو، ماوەیەک بەر لەم رووداوە لەگرتووخانە ئازاد کرابوو، بەمەرجێک تۆمەتبار بووە بەوەی پەیوەندی کردووە بەداعشەوەە ماددەی هۆشبەریشی بەکارهێناوە، رۆژی ٣ی شوبات لەکاتێکدا لەنیا منداڵە هەشت مانگەکەی لەباوەشدا دەبێت‌و کوڕە شەش ساڵانەکەشی لەقوتابخانە دێتەوەو هاوسەرەکەشی لەسلێمانی دەبێت، خاڵی خۆی دەکات بەماڵی لەنیاداو بەچەقۆ دەیکوژێت”.
وتیشی “لەنیا ئافرەتێکی زۆر باش‌و بێوەی‌و لەخواترس‌و سەنگین بوو، خاڵیشی لەیەککاتدا هەم داعش‌و هەم ئالودەی ماددەی هۆشبەر بوو، پرسیارەکە ئەوەیە ئەم تاوانبارە چۆن ئازاد دەکرێت تا بەمجۆرە ببێتە مایەی مەترسی بۆ سەر ژیانی دەوروبەری‌و خەڵکی؟!”.
لایەنە پەیوەندیدارەکان داوا دەکەن پێویستە پڕۆسەی هۆشیارکردنەوەی خەڵک سەبارەت بەژنکوژیی‌و مافەکانی ژنان بەگشتی، ببێتە بەشێک لەژیانی ڕۆژانەیان، تا رێگریی لەتوندوتیژیی دژ بەژنان بکرێت.
رائید راز فریا عوسمان، بەرپرسی راگەیاندنی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی خێزان‌و ژنان لەسلێمانی، ئاماژە بەوە دەکات کە توندوتیژیی بەهەموو جۆرەکانیەوە بەردەوامە، ئەو بەئاوێنەی وت “بەڕێوەبەرایەتییەکەمان هەڵمەتێکی هوشیاریی راگەیەندووە لەپێناو هوشیارکردنەوەی کۆمەڵگەو ئاشناکردنی خەڵک بەبەڕێوەبەرایەتیەکەمان، تاوەکو ژنان بێدەنگ نەبن بەرامبەر بەهەر جۆرە توندوتیژییەک دژیان دەکرێت”.
وتیشی “بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی خێزان‌و ژنان بەپێی یاسای ژمارە ٨ی ٢٠١١ کار دەکات، واتە هەر تاکێك روبەڕووی توندوتیژی بێتەوە لەچوارچێوەی خێزاندا ئێمە ئاگاداربکاتەوە بەدەنگیەوە دەچین، بۆ ئەو مەبەستە هێڵی گەرمی ١١٩مان هەیە کە رۆژانە ١٥ بۆ ٢٠ کەس پەیوەندی پێوەدەکەن، بەمەبەستی وەرگرتنی راوێژی دەرونی یان یاسایی‌و کۆمەڵایەتی”.
ئەمە لەکاتێکدایە کە بەپێی ئاماری نافەرمی “کامپینی دژ بەکوشتنی ژنان”، لەساڵی ٢٠٢٤دا، ٤٨ حاڵەتی کوشتنی ژنان لەکوردستان تۆمار کراوەو یاساناسانیش پێیانوایە بەشێک لەیاساکان مافەکانی ژنان پێشێل دەکەن، وەک یاسای باری کەسێتی‌و یاسای سزادانی عێراقی.
بەهەشت زاهیر، یاساناس‌و پارێزەر ئاماژە بەوە دەکات لەیاساکانی عێراقدا، بۆ سزادانی تاوانباران‌و ئەوانەی توندوتیژی دژ بەژنان ئەنجام دەدەن توند نییە، ئەو وتی “بەشێک لەیاساکانی باری کەسێتی‌و سزادانی عێراقی ناڕاستەوخۆ توانای ئەوەیان داوە بەپیاوان کە ژن‌و کچەکانیان بکوژن ئەگەر گومانی خراپیان لێبکەن، وەک مادەی ٤١٣، کە پەیوەستە بەکوشتن بۆ پاکردنەوەی شەرەف، ئەمەش لەکۆمەڵگەیەکدا مەترسیدارە کە زۆربەی پیاوان چەکیان پێیە یان پیشەیان چەکدارییە”.
وتیشی “هەرچەندە ئێستا لەهەرێمی کوردستاندا بۆ بکوژانی ژن یاساکان گۆڕاون‌و توندتر بوون، بەڵام بەداخەوە یاساکان وەکو خۆیان جێبەجێ ناکرێن‌و زۆرجار بۆ داخستنی کەیسەکانی ژنکوشتن پەنا دەبرێتە بەر سوڵحی عەشایەریی، ئەمەش وادەکات دیاردەی ژنکوژیی بنەبڕ نەکرێت”.
تێبینی: بەشێک لەناوی کوژراوەکان خوازراون
