پیش از بررسی مطالبات محوری کارگران برای دورۀ آتی، باید نگاهی به مطالباتی بیاندازیم که بسیح کننده و منطبق بالا بردن آگاهی طبقه کارگر نیستند. در طیف «چپ کارگری»، در مورد مطالبات محوری کارگری، عموماً دو انحراف وجود دارد که دو روی یک سکه هستند.
نخست، مطالباتی است که عموما توسط سازمان های سنتی بر جنبش کارگری تحمیل می گردد. یکی از مطالبات به اصطلاح «رادیکال»، طرح شعار «سرنگونی» و یا «انقلاب» است. سازمان های سنتی این قبیل شعارها را از گنجینه های خود هر زمان که نیاز آن را احساس می کنند، بیرون آورده و برای رادیکال جلوه دادن خود از آن ها استفاده می کنند. حتی برای نشان دادن حقانیت مطالبات خود وضعیت عینی اجتماعی را به صورت غلوآمیز و بنا بر آرزوها و آمال خود و نه واقعیت ها، «سناریوسازی» می کنند. با آغاز جنگ سرد بین اسرائیل و جمهوری اسلامی برخی استدلال می کنند که سرنگونی رژیم قریب الوقوع است و رهبری انقلاب (بخوانید حزب خود ساخته شان) آمادۀ تسخیر قدرت است! برخی دیگر برای رهایی از دخالت گری در امور کارگری در مقابل هر یک از شعارهای روزمرۀ کارگری شعار «انقلاب» را قرار می دهند. شعارهایی مانند «مجلس مؤسسان خیر، انقلاب آری»!، «انجمن های صنفی خیر، انقلاب آری»! و غیره نمونه هایی از این گونه «دخالت گری»ها بی ارتباط به مسایل گره ای کارگران است. برای نمونه اطلاعیه صادر کردن مرتب در مورد «شعله ور شدن» انقلاب و جنگ تمام عیار با اسرائیل و انفجار «بمب شورش گرسنگان» و حمایت لفظی از کارگران و غیره هنوز از رونق بسیاری میان «چپ» خود محور بین و فرقه گرا برخوردار است. این برخوردها همه نمایانگر امتناع از امر دخالت گری و شانه خالی کردن در مورد مسایل روزمرۀ کارگری است و نه رادیکالیسم انقلابی! این سازمان ها در سطح تشکیلاتی خود را قیم کارگران دانسته و در سطح طرح مطالبات، خواسته های خود را جایگزین درخواست های کارگری می کنند.
در این امر تریدی نیست که در برنامه هر جریان سوسیالیستی شعار براندازی نظام سرمایه داری و انقلاب کارگری بایستی قرار گیرد. زیرا این شعارها از ذات خود نظام سرمایه داری ظاهر می گردند. دولت های سرمایه داری نیروی مسدود کننده و بازدارندۀ رشد نیروی مولده و شکوفایی اقتصادی، سیاسی و اجتماعی اند. تنها با سرنگونی قهرآمیز آن ها، توسط یک انقلاب کارگری (توسط کارگران؛ دهقانان فقیر، ملیت های تحت ستم، بخش هایی از زنان و جوانان یا «اردوی کار») رهایی کامل انسان ها از بندهای سرمایه داری، امکان پذیر است. اما، از این استدلال های درست، نمی توان به این نتیجه رسید که این شعارهای را می توان هر لحظه و در هر زمانی بر جنبش کارگری تحمیل کرد با این استدلال که باید «امیدواری» در میان کارگران به شکل تصنعی تزریق کرد. این گرایش های «چپ» درک نمی کنند که برای براندازی رژیم بایستی تدارکات لازم، حداقل در درون کارگران پیشرو، را از پیش سازمان داد. بخش تعیین کننده از کارگران پیشرو بایستی به ضرورت براندازی و جایگرینی آن با حکومت کارگری رسیده باشند و قدرت کارگری خود را تجربه کرده باشند. سازماندهی اعتصابات کارگری، اشغال کارخانه ها، به دست گرفتن تولید و توزیع در صنایع توسط کارگران از پیش شرط های لازم برای تدارک سرنگونی نظام حاکم است.
دوم، آن روی سکه انحراف دسته اول، توسط برخی از فعالان جنبش کارگری طرح می گردد. بر خلاف دستۀ اول آن ها برای مرتبط کردن ارگانیک خود به کارگران مبلغ عام ترین شعارهای طبقه کارگر می شوند. آن ها استدلال می کنند که از آن جایی که کارگران در مجموع به برخی از مطالبات نرسیده و یا شرایط آماده نشده است، طرح بسیاری از مطالبات غیر ضروری است. برای نمونه در دخالتگری خود، مطالبۀ مرکزی «حق اعتصاب» را از قلم می اندازند یا آن را منوط به «آسیب نرساندن به اقتصاد» می کنند! از این رو سازماندهی آن ها نیز متوجه عموم کارگران است. بدیهی است که عام ترین مطالبات کارگران، شامل عقب افتاده ترین آن هاست.
اگر دستۀ اول «حزب» و تشکیلات خود را جایگزین کارگران می کند؛ دستۀ دوم، از عموم کارگران دنباله روی می کند. اگر دستۀ اول دچار انحراف فرقه گرایی می شود؛ دستۀ دوم دچار انحراف فرصت طلبی می گردد. این ها دو روی یک سکه هستند؛ زیرا وجوه مشترک با هم دارند. هردوی این انحراف ها در نهایت صحنۀ مبارزاتی را خالی گذاشته و راه را برای نفوذ عقاید رفرمیستی باز می کنند. ایراد اساسی هر دو دسته در این است که وجه تمایزی مابین کارگران به مفهوم اعم کلمه و کارگران به مفهوم اخص کلمه قایل نیستند. آن ها تمایزی بین مطالبات و سطح آگاهی عموم کارگران از یک سو و مطالبات کارگران پیشرو از سوی دیگر قایل نمی شوند. دراین مورد بیشتر توضیح داده می شود.
اما در میان کارگران، بخش دیگری از آگاه ترین و با تجربه ترین آن ها ظاهر شده اند. این ها کارگرانی هستند که به مطالباتی فراتر از کارگران عادی دسترسی پیدا کرده و در سازماندهی کارگران به عنوان رهبران عملی آن ها نقش مهمی در دورۀ پیش ایفا کرده اند. آن ها در واقع «کارگر ـ روشنفکران»ی هستند که در صف مقدم جبهۀ ضدّ سرمایه داری به مبارزات مستمر و سازماندهی کارگران دامن زده اند. گرچه این قشر اجتماعی هنوز متشکل و سراسری عمل نمی کند، اما به مثابۀ رهبران عملی طبقۀ کارگر، همانند روشنفکران مجهز به مقالات و کتب و تحلیل وضعیت سیاسی هستند. این ها امر سازماندهی کارگران را در بیش از ۴ دهه، عمدتاً در کارخانه های بحران زده برعهده داشته اند. همسویی سوسیالیست ها با این قشر، و تمرکز بر فعالیت ها و گسترش مطالبات این قشر اجتماعی برای پیشبرد مبارزات آتی کارگری حیاتی است. برای بررسی شعارها محوری کنونی جنبش کارگری، در ابتدا باید مفهوم «مطالبات کارگری» روشن شود.
مطالبات کارگری عموماً به سه دسته تقسیم می شوند:
۱ـ مطالبات «دمکراتیک»؛
۲ـ مطالبات «حداقل»،
۳ـ مطالبات «انتقالی».
اول؛ مطالبات دمکراتیک آن دسته از شعارهایی هستند که الزاماً با سلطۀ سیاسی سرمایه داری در تضاد نیستند، اما حقوق پایه ای کلیۀ قشرهای تحت ستم را گسترش می دهند. به عبارت دیگر دولت سرمایه داری می تواند به حیات خود ادامه دهد حتی بر خی از این مطالبات را برای دوره ای تحقق دهد. برای نمونه خواست هایی مانند آزادی های اجتماعی، حق بیان، حق تشکل و اعتصاب؛ آزادی تأسیس سندیکاهای کارگری؛ آموزش و پرورش مجانی و همگانی؛ لغو قوانین حقوقی و جزایی ارتجاعی موجود؛ برابری کامل زنان و مردان در کلیۀ سطوح؛ آزادی و احترام به حقوق و حیثیت بشری؛ حق شکایت و دادگاهی کردن هر مقام دولتی توسط هر شهروند و غیره، «مطالبات دمکراتیک» هستند.
گرچه مبارزه برای حقوق دمکراتیک همواره یکی از مبارزات عمدۀ سوسیالیست ها بوده و هست، اما در کشورهایی نظیر ایران تحقق چنین خواست هایی، مگر در وضعیت استثنایی، دشوار است. زیرا که اختناق حاکم حتی تحقق چنین خواست هایی را نمی تواند برای مخالفان خود در درون هیئت حاکم تحمل کند. با این وجود، چنین خواست هایی در برنامه و تبلیغات کارگری جای دارند؛ و تبلیغات حول آن ها باید صورت پذیرند. زیرا به علت وضعیت اختناق، گاهی نیز آن مطالبات به شعارهای محوری کارگران مبدل می گردند. اما طرح این مطالبات به خودی خود سلطه سرمایه داری را زیر سوال نمی برد.
طرح شعارهای دمکراتیک از این زاویه حائز اهمیت هستند که در وهلۀ نخست کارگران باید این امکان را بیابند که خود را سازمان دهند. بدون سازماندهی تشکیلاتی و سیاسی، کارگران قادر به ایفای نقش انقلابی خود نخواهند بود. و همچنین طی این مبارزات کارگران به ماهیت طبقاتی دولت (و نه صرفاً شکل حکومت استبدادی) پی خواهند برد. علاوه بر این ها، برای آن که، طبقۀ کارگر بتواند کلیۀ قشرهای تحت ستم را که خواست هایی عمدتاً دمکراتیک دارند، به جهت مبارزه برای انقلاب سوسیالیستی جلب کند، مطالبات دمکراتیک را باید از «آنِ» خود کند. کارگران در دورۀ پیش بر محور برخی از مطالبات مبارزه کرده اند. به بیان دیگر، گسترش مبارزات دمکراتیک در محور برنامۀ سوسیالیست ها هم قرار گرفته است.
دوم؛ مطالبات سنتاً «حداقل»، که آن ها نیز نظام سرمایه داری را نفی نمی کنند. مطالباتی نظیر حقوق بیکاری، بیمه های اجتماعی، بازنشستگی، حق مرخصی با پرداخت دستمزد و غیره از جمله این خواست ها هستند (این مطالبات امروزه در محور مطالبات کارگران و زحمتکشان قرار گرفته است). اهمیت این مطالبات در اواخر قرن نوزدهم بسیار زیاد بود. زیرا که حزب های سوسیال دمکرات می توانستند به اصلاحاتی به نفع کارگران دست یابند. اما این خواست ها، امروزه، حتی در کشورهای غربی کمرنگ شده اند، زیرا سرمایه داری در حال پس گرفتن بسیاری از «اصلاحات» گذشته است. تحقق این خواست ها در کشورهایی نظیر ایران نیز (مانند مطالبات دمکراتیک) یا دشوارند و یا چنان چه بخشاً تحقق یابند، عمدتاً «اصلاحاتی» به نفع رژیم هستند و نه طبقۀ کارگر. امروزه نقش رئیس جمهور آقای مسعود پزشکیان دامن زدن به این توهمات است. اما علی رغم این ها، مبارزه حول این شعارها نیز ضروری است. در دورۀ پیش این قبیل مطالبات توسط بسیاری از کارگران ایران طرح شده اند. اما هرگز کارگران به جایی نرساندند، زیرا نظام حاکم استبدادی تحمل حتی کوچکترین گشایش های دمکراتیک را ندارد.
سوم؛ مطالبات «انتقالی»اند که تحقق نهایی آن ها مستلزم شکسته شدن چارچوب نظام سرمایه داری است. این مطالبات که شامل شعارهایی مانند «افزایش دستمزدها متناسب با تورم»، «کاهش ساعات کار متناسب با افزایش بیکاری»؛ «باز کردن دفترهای دخل و خرج شرکت ها، کارخانه ها و بانک ها»؛ «نظارت مستقیم کارگری برای تدوین قوانین موجود»؛ «کنترل بر تولید و توزیع» و در دوره جنگ: «مسلح کردن کارگران برای مقابله با تهاجمات نظامی» و غیره می باشند.
از آن جایی که این مطالبات، در عصر اخیر، در پی هر حرکتی، به محور عملی مبارزات کارگری تبدیل شده است، یکی از پایه های اساسی مطالبات کارگران پیشتاز را تشکیل می دهد؛ و برای دوره ای تاریخی در رأس برنامۀ حزب پیشتاز انقلابی آتی در ایران قرار می گیرد. مطالبات انتقالی از لحاظ کیفی با مطالبات دمکراتیک، جزئی و «حداقل» متفاوت اند، زیرا مطالبات دمکراتیک و حداقل هیچ یک نظام سرمایه داری را زیر سؤال نبرده و از مطالبات محوری درازمدت طبقۀ کارگر نمی توانند باشند. اما، مطالبات انتقالی قابل تحقق توسط دولت نخواهد بود، از اینرو آگاهی ضد سرمایه داری را ارتقا می دهد.
در عصر انقلابات، دینامیسم مبارزات طبقاتی از مبارزه حول مطالبات دمکراتیک و حداقل، فراتر می رود. برنامۀ طبقۀ کارگر ترکیبی از مطالبات «حداقل»، «حداکثر» سنتی، «دمکراتیک» و «انتقالی» است. در رأس این برنامه، مطالبات انتقالی قرار گرفته، زیرا که رودرویی روزمرۀ «کار» و «سرمایه» را به طور پیگیر تشدید می کند و وضعیت را برای کسب اعتماد به نفس و نهایتاً تسخیرقدرت توسط طبقۀ کارگر آماده می کند.
بدیهی است که تمام شعارهای (دمکراتیک، «حداقل» و «انتقالی») از اهمیت سیاسی برخوردارند؛ اما در عین حال تعیین شعارهایی محوری طبقۀ کارگر نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. زیرا پیرامون این شعارها، کارگران می توانند به یک سلسله تجارب دست یافته و اعتماد به نفس در درون آن ها تقویت گردد و خود را برای حکومت و مدیریت کارگری آماده کنند. مطالبات انتقالی بر خلاف مطالبات صنفی و دمکراتیک، چارچوب نظام سرمایه داری را مورد سوال قرار داده، و از اینرو هیچکدام از آنها توسط دولت قابل پذیرش و اجرا نیست. بر خلاف نظر گرایشات فرقه گرا و نا آشنا به تجارب بین المللی و تاریخی، مبارزات کارگری در سطح جهانی، هنوز این مساله محوری را درک نکرده و طرح مطالبات انتقالی را مردود اعلام می کنند و استدلال می کنند که «ما از رژیم درخواستی نباید بکنیم». این گرایشات بی ارتباط به جنبش کارگری درک نمی کنند که طرح مطالبات انتقالی توسط دولت سرمایه داری هرگز قابل تحقق نیست، زیر با توافق با آنها، کل نطام زیر سوال خواهد رفت. مطالبات انتفالی فقط به این منظور طرح می شود که آگاهی کارگران از سطح امور صنفی و دمکرایتک به آگاهی ضد سرمایه داری، سوق دهد. تنها جمیع کارگران از طریق طرح مطالبات انتقالی است که به آگاهی بالاتر ضد سرمایه داری پی خواهند برد.
همچنین مطالبات کارگری را نمی توان به صورت تصنعی و فرمول وار به طبقۀ کارگر تحمیل کرد. حداقل نطفه های آن مطالبات بایستی در درون خود جنبش کارگری به نقد شکل گرفته باشند. شعارهای محوری کارگری از یک سو از دل جنبش کارگری ظاهر می گردد و از سوی دیگر نقش تقویت کنندۀ سازماندهی و برنامه ریزی درازمدت در جامعۀ سرمایه داری را ایفا می کند.
یکی از مطالبات «دمکراتیک» که در دورۀ آتی به یکی از مسایل محوری کارگران مبدل می گردد حق اعتصاب است. درک رژیم سرمایه داری و مماشات جویان در درون طبقۀ کارگر، این است که اعتصاب در «قانون کار» می تواند گنجانده شود به شرطی که «آخرین راه حل کارگران باشد و لطمه ای از جانب آن توجه نظام و اقتصاد کشور نشود» و یا «اعتصابات باید از گرایش های سیاسی به دور باشد». یکی دیگر از همین مطالبات دمکراتیک مبارزه برای رفع حجاب اجباری است.
به بیان دیگر، مدافعان سرمایه داری در درون جنبش کارگری، مسألۀ اعتصاب کارگری را به شرطی می پذیرند که از محتوای واقعی خود خارج گردد. بدیهی است که کارگران نمی توانند دست از کار برداشته و اعتصاب کنند و در عین حال به اقتصاد لطمه نزنند؟ بر خلاف نظریه پردازان حاکمان، اعتصاب سلاحی اقتصادی و در عین حال سیاسی ، در دست کارگران است، برای خارج از شدن از مدار قوانین تحمیلی دولت سرمایه داری. اگر قرار باشد که اعتصابات در چارچوب قوانین سرمایه داری و با اجازه کسانی که در حال استثمار کارگران هستند صورت گیرد، دیگر نام آن «اعتصاب» نمی شود! اعتصابات کارگری به منظور کسب حقوقی است که سرمایه داران به آن تن نمی دهند. در عین حال، کمیته های اعتصاب می توانند نطفه های اولیۀ قدرت کارگری در مقابل قدرت سرمایه داران را تشکیل دهد. توفیق و شکست یک اعتصاب نشانگر وجود یا عدم وجود قدرت کارگران در جامعه است. ادامۀ اعتصاب و سراسری شدن آن می تواند مسألۀ قدرت دوگانه (کارگری یا سرمایه داری؟) را طرح کند. اعتصاب می تواند تناسب قوای در سطح سراسری را به نفع کارگران تغییر دهد. اعتصاب می تواند مسألۀ قدرت کارگری و برکناری قدرت بورژوایی را در دستور روز قرار دهد.
گرچه در سال های گذشته رقم اعتصابات کارگری چشم گیر نبوده اند، اما اعتصابات در راستای تحقق خواست های کارگری اکثراً حول عدم پرداخت دستمزدها و علل مالی انجام گرفته است.۱
در دورۀ بلاواسطۀ آتی با ایجاد شرایط مساعدتر مبارزاتی برای کارگران مبارزه در راستای کسب حق اعتصاب به یکی از مطالبات عمدۀ طبقۀ کارگر تبدیل خواهد شد.
مطالبۀ محوری دیگر (یکی از مطالبات «انتقالی»)، اعمال «کنترل کارگری» است. در جامعۀ سرمایه داری، از آن جایی که کنترل اکثر امور جامعه در دست طبقۀ حاکم و دولت و مدیران آن که عموما از فرزندان و وابستگان به فرمانده های سپاه پاسدار هستند، کسب تجربۀ کنترل کارگری تنها می تواند مستقل از تمامی نهادهای وابسته (و افراد و احزاب وابسته) به دولت صورت گیرد. هر دخالت و یا حضور سیاسی و تشکیلاتی عوامل، نهادها و احزاب، این روند رامسدود خواهد کرد. زمانی که تصمیم اینکه چه کالاهایی بایستی تولید شوند؛ چه نوع کارخانه ای تأسیس گردد؛ چه تعداد کارگر استخدام گردد؛ بهای تولیدات چه قدر باشد؛ شرایط فروش چگونه باشد؛ دستمزدها و ساعات کار و حقوق مدیران و یا تصمیم پیرامون امکانات رفاهی، جریمه، پاداش، اخراج و ترفیع رتبه و غیره چقدر باشد و غیره، بر عهدۀ سرمایه داران و مدیران انتصابی آن ها باشد، هیچ گاه کارگران تجربۀ عملی برای ادارۀ امور خود را نخواهند یافت. دخالت های برخی از کارگران در «مدیریت» طرح های «خودگردانی» و «مشارکت» نه تنها هیچ تغییری در موقعیت کارگران نمی دهد که امر تجربۀ کنترل کارگری را به تعویق انداخته و آن ها را به اسرای مدیران مبدل می کند.
البته سرمایه داران از این موقعیت ویژه و قدرت مطلق خود برای پیشبرد مقاصد خود، یعنی کسب سود بیشتر، استفاده می کنند. از این روست که کوچکترین اقدام کارگران مانند کم کاری، کُند کاری و یا یک اعتصاب، کل منافع هیئت حاکم را به مخاطره می اندازد. تجربۀ اعتراض های کارگران کفش شادان پور و پوشاک جامکو و واکنش نیروهای انتظامی که منجر به خونریزی شد، ماهیت چنین رژیم هایی را به نمایش می گذارد.
کارگران پیشرو در تقابل با این شیوه ها، محققاً خواهان نظارت و کنترل مستقیم بر کلیۀ امور تولیدی؛ در جریان قرار گرفتن اسرار معاملاتی سرمایه داران؛ کسب اطلاع دربارۀ دخل و خرج کارخانه؛ اطلاعات در امور وام گیری کارخانه ها از بانک های داخلی و خارجی؛ میزان دستمزها و حقوق مدیران؛ سود و زیان کارخانه؛ علت اخراج یا ارتقای کارگران و غیره هستند. سرمایه داران، مدیران و کارفرمایان موظفند که تمام اطلاعات مربوط به کارخانه را در اختیار کارگران قرار دهند– اما چنین نمی کنند. از این رو مبارزه برای این مطالبات ابتدایی نیاز به سازماندهی مستقل دارد. ایجاد تشکلی که از طریق مبارزه در صدد کسب این حقوق پایه ای بر آید. و توسط شیوه هایی نظیر اشغال کارخانه ها و به دست گرفتن کنترل بر تولید و توزیع، تمام تزویرهای سرمایه داران مبنی ضرردهی کارخانه و توجیه اخراج ها و غیره را برملا کند. این تشکل چیزی به جز تشکل مستقل کارگری نمی تواند باشد و همچنین مبارزه حول هر یک از این مطالبات انتقالی مبارزه ای برای کسب تجربه کنترل کارگری می تواند باشد.
در دورۀ پیش شعار «کنترل کارگری» در بسیاری از موارد توسط کارگران پیشتاز طرح شده است. برای نمونه در پیش کارگران کارخانه کشمیر مطالبۀ به دست گرفتن امور کارخانه خود را مطرح کردند. مطالباتی نظیر «واگذاری کارخانه ها به کارگران با وام بانکی» و یا «خود کارگران می توانند واحدهای تولیدی را اداره کنند» بارها در دورۀ اخیر در نیشکر هفت تپه، نساجی بهشهر شعار به دست گرفتن تولید و توزیع کارخانه به دست خود کارگران در مقابل طرح فروش کارخانه توسط «خانۀ کارگر» مطرح شد.
اشاعه و مبارزه حول این مطالبات راه را برای مقابله با نظام سرمایه داری، تشکیل حزب پیشتاز کارگری و ایجاد تشکل های مستقل کارگری در دورۀ آتی هموار می کند.
مازیار رازی https://linktr.ee/mazraz
۹ آبان ۱۴۰۳
۱مطالعۀ جامعه شناختی اعتصابات کارگری در واحدهای صنعتی تهران (۱۳۶۸-۱۳۷۲)
http://www.ensani.ir/fa/content/274262/default.aspx
پیشگفتار مازیار رازی به برنامه انتقالی اثر لئون تروتسکی + لینک ویدیویی
